Nội mạc tử cung là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về nội mạc tử cung

Nội mạc tử cung (tiếng Anh: endometrium) là lớp mô mềm, giàu mạch máu, nằm bên trong khoang tử cung của người phụ nữ. Đây là lớp mô có khả năng thay đổi theo chu kỳ kinh nguyệt, đóng vai trò then chốt trong việc chuẩn bị cho quá trình làm tổ của trứng đã thụ tinh và hỗ trợ sự phát triển của thai nhi trong những tuần đầu tiên.

Về mặt chức năng, nội mạc tử cung hoạt động như một nền tảng tiếp nhận phôi. Khi không có sự thụ tinh xảy ra, lớp niêm mạc này sẽ bong tróc và được thải ra ngoài qua hiện tượng kinh nguyệt. Ngược lại, nếu có trứng được thụ tinh và làm tổ, nội mạc tử cung sẽ được giữ lại, dày lên và tiết ra các chất hỗ trợ phát triển phôi bào.

Vai trò sinh học của nội mạc tử cung khiến nó trở thành một trong những yếu tố chính quyết định khả năng sinh sản tự nhiên. Sự bất thường trong cấu trúc hoặc chức năng của lớp nội mạc có thể dẫn đến vô sinh, sẩy thai liên tiếp, hoặc các rối loạn phụ khoa khác.

Cấu trúc mô học của nội mạc tử cung

Nội mạc tử cung được chia thành hai lớp rõ rệt về mặt mô học:

• Lớp chức năng (stratum functionalis): Đây là lớp phía trên, chịu ảnh hưởng trực tiếp bởi hormone và sẽ bong ra trong mỗi chu kỳ kinh nguyệt.
• Lớp nền (stratum basalis): Nằm bên dưới lớp chức năng, không bị bong tróc và có vai trò tái tạo lớp chức năng sau mỗi chu kỳ.

Thành phần chính của nội mạc bao gồm:

1. Biểu mô trụ đơn (simple columnar epithelium)
2. Tuyến nội mạc tử cung (endometrial glands)
3. Mô đệm (stroma)
4. Hệ thống mao mạch xoắn (spiral arteries)

Dưới kính hiển vi, các tuyến nội mạc được phân bố đều và sâu trong mô đệm. Cấu trúc tuyến và mô đệm sẽ thay đổi tùy theo giai đoạn của chu kỳ kinh. Trong giai đoạn bài tiết, các tuyến trở nên xoắn và phình to, giàu glycogen – điều này giúp nội mạc sẵn sàng tiếp nhận phôi.

Thành phần	Vị trí	Vai trò chính
Lớp chức năng	Bề mặt	Bong ra theo chu kỳ; nơi làm tổ của phôi
Lớp nền	Bên dưới	Tái tạo lớp chức năng
Tuyến nội mạc	Trong mô đệm	Tiết dịch hỗ trợ phôi
Mao mạch xoắn	Đan xen khắp mô	Cung cấp máu và oxy

Chu kỳ nội mạc tử cung

Chu kỳ nội mạc là quá trình biến đổi sinh lý diễn ra hàng tháng để chuẩn bị tử cung cho quá trình mang thai. Nó được điều khiển chủ yếu bởi hai hormone: estrogen và progesterone, do buồng trứng tiết ra. Dưới tác động của các hormone này, nội mạc trải qua ba giai đoạn chính:

1. Giai đoạn tăng sinh (proliferative phase): Diễn ra sau khi kết thúc kinh nguyệt. Estrogen kích thích lớp nền tăng sinh, tái tạo lớp chức năng mới.
2. Giai đoạn bài tiết (secretory phase): Sau rụng trứng, progesterone thúc đẩy tuyến nội mạc phát triển, tiết dịch và glycogen.
3. Giai đoạn hành kinh (menstrual phase): Nếu không có thai, nồng độ hormone giảm, lớp chức năng bong tróc và gây ra kinh nguyệt.

Biến đổi hormone trong chu kỳ có thể biểu diễn như sau:

$\text{Estrogen}_{\uparrow} \Rightarrow \text{Tăng sinh nội mạc}, \quad \text{Progesterone}_{\uparrow} \Rightarrow \text{Chuẩn bị làm tổ}$

Độ dày nội mạc thay đổi theo từng giai đoạn:

Giai đoạn	Độ dày nội mạc (mm)	Đặc điểm
Hành kinh	1–4 mm	Lớp chức năng bị bong ra
Tăng sinh	5–10 mm	Nội mạc dày lên, tuyến thẳng
Bài tiết	10–14 mm	Tuyến xoắn, tiết glycogen

Chức năng sinh lý của nội mạc tử cung

Nội mạc tử cung có ba chức năng sinh lý chính:

• Chuẩn bị nền tảng cho sự làm tổ và phát triển của phôi
• Tiết các yếu tố dinh dưỡng cho phôi trong giai đoạn đầu trước khi nhau thai hình thành
• Tương tác miễn dịch để ngăn hệ miễn dịch của mẹ tấn công phôi

Khi trứng được thụ tinh di chuyển vào tử cung, nội mạc phải đáp ứng đủ các điều kiện: độ dày phù hợp, mô đệm chứa nhiều mạch máu, hoạt động tiết dịch ổn định. Sự thiếu hụt ở bất kỳ yếu tố nào đều có thể dẫn đến thất bại trong quá trình làm tổ.

Ngoài ra, nội mạc còn đóng vai trò như một cơ quan nội tiết tạm thời. Trong giai đoạn đầu thai kỳ, lớp này sẽ tiết ra nhiều yếu tố tăng trưởng và cytokine như LIF (leukemia inhibitory factor), IGF (insulin-like growth factor), góp phần duy trì sự tồn tại của phôi.

Sự thay đổi của nội mạc tử cung trong tuổi sinh sản và mãn kinh

Trong độ tuổi sinh sản, nội mạc tử cung trải qua các chu kỳ dày lên và bong tróc đều đặn, được điều hòa bởi sự biến thiên nồng độ estrogen và progesterone. Điều này giúp duy trì khả năng sinh sản và điều hòa kinh nguyệt ở phụ nữ. Nội mạc trong giai đoạn này thường có độ dày dao động từ 7–14 mm tùy vào giai đoạn chu kỳ.

Ở phụ nữ mãn kinh, buồng trứng ngừng sản xuất estrogen, dẫn đến tình trạng teo nội mạc tử cung. Nội mạc trở nên mỏng (thường < 5 mm) và không còn trải qua chu kỳ tái tạo. Điều này gây ra các triệu chứng như khô âm đạo, rối loạn tiểu tiện, và mất cân bằng nội tiết tố.

Chảy máu sau mãn kinh là một dấu hiệu cảnh báo nghiêm trọng, vì trong một số trường hợp có thể liên quan đến các bệnh lý ác tính như tăng sản nội mạc hoặc ung thư nội mạc tử cung. Phụ nữ sau mãn kinh có nguy cơ mắc các bệnh lý này cao hơn, đặc biệt nếu có yếu tố nguy cơ như béo phì, đái tháo đường hoặc liệu pháp hormone kéo dài.

Nội mạc tử cung và khả năng sinh sản

Sức khỏe của nội mạc tử cung là một yếu tố quan trọng trong quá trình thụ thai tự nhiên cũng như trong hỗ trợ sinh sản (IVF). Một nội mạc tử cung lý tưởng để làm tổ cần có:

• Độ dày >7 mm vào giai đoạn bài tiết
• Cấu trúc ba lớp (triple line pattern) trên siêu âm
• Lưu lượng máu tốt quanh vùng nội mạc

Các tình trạng làm giảm chất lượng nội mạc có thể bao gồm:

• Thiểu sản nội mạc (thin endometrium)
• Sẹo buồng tử cung do nạo hút (hội chứng Asherman)
• Viêm mạn tính nội mạc tử cung (chronic endometritis)

Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng độ dày nội mạc dưới 6 mm làm giảm đáng kể tỷ lệ làm tổ và mang thai. Do đó, đánh giá nội mạc tử cung là bước quan trọng trong điều trị vô sinh. Các phương pháp điều trị bao gồm bổ sung estrogen, aspirin liều thấp, và PRP (huyết tương giàu tiểu cầu).

Bệnh lý liên quan đến nội mạc tử cung

• Lạc nội mạc tử cung (Endometriosis): Là tình trạng tế bào nội mạc phát triển ở vị trí ngoài tử cung như buồng trứng, vòi trứng, phúc mạc. Gây đau vùng chậu mãn tính và có thể dẫn đến vô sinh. Tài liệu chuyên sâu từ CDC: cdc.gov/reproductivehealth
• Tăng sản nội mạc tử cung (Endometrial hyperplasia): Là sự tăng sinh bất thường của tuyến nội mạc, thường do mất cân bằng estrogen không đối kháng bởi progesterone. Là tình trạng tiền ung thư nếu không điều trị kịp thời.
• Ung thư nội mạc tử cung: Là loại ung thư tử cung phổ biến nhất, thường gặp ở phụ nữ sau mãn kinh. Triệu chứng điển hình là chảy máu âm đạo bất thường. Chẩn đoán bằng siêu âm, sinh thiết nội mạc, và đôi khi cần nội soi buồng tử cung.

Bảng sau tóm tắt một số bệnh lý chính:

Bệnh lý	Triệu chứng chính	Nguy cơ
Lạc nội mạc tử cung	Đau vùng chậu, vô sinh	Có thể di căn tại chỗ, gây dính mô
Tăng sản nội mạc	Chảy máu bất thường	Tiền ung thư nếu có loạn sản
Ung thư nội mạc	Xuất huyết sau mãn kinh	Đe dọa tính mạng nếu không phát hiện sớm

Phương pháp đánh giá nội mạc tử cung

Để chẩn đoán các rối loạn và đánh giá khả năng sinh sản, các phương pháp đánh giá nội mạc tử cung thường bao gồm:

• Siêu âm qua ngả âm đạo (TVUS): Đo độ dày nội mạc, đánh giá cấu trúc (triple-line, đồng nhất hay không), phát hiện polyp hoặc u xơ dưới niêm mạc.
• Nội soi buồng tử cung (hysteroscopy): Quan sát trực tiếp nội mạc, đánh giá tổn thương, sẹo, và lấy sinh thiết mô.
• Sinh thiết nội mạc tử cung: Lấy mẫu mô bằng dụng cụ chuyên biệt để phân tích mô học. Có thể thực hiện tại phòng khám không cần gây mê.

Các xét nghiệm bổ sung như doppler màu giúp đánh giá tưới máu nội mạc. Trong hỗ trợ sinh sản, sinh thiết nội mạc vào giữa chu kỳ cũng giúp phân tích "cửa sổ làm tổ" (window of implantation) bằng xét nghiệm ERA.

Ảnh hưởng của hormone và điều trị nội mạc bất thường

Estrogen và progesterone là hai hormone đóng vai trò chủ đạo trong việc điều tiết hoạt động của nội mạc. Estrogen giúp nội mạc dày lên trong giai đoạn tăng sinh. Sau rụng trứng, progesterone chuyển hóa nội mạc thành trạng thái bài tiết, giàu glycogen, phù hợp với sự làm tổ của phôi.

Rối loạn hormone có thể làm nội mạc mỏng, tăng sinh quá mức, hoặc rối loạn phóng thích dịch tiết. Điều này dẫn đến kinh nguyệt không đều, rong kinh, hoặc mất kinh. Các phương pháp điều trị bao gồm:

• Bổ sung estrogen hoặc progesterone dạng uống, dán hoặc tiêm
• Dụng cụ tử cung chứa levonorgestrel (IUD Mirena)
• Thuốc đồng vận GnRH trong điều trị lạc nội mạc tử cung
• Phẫu thuật bóc polyp, loại bỏ tổn thương nội mạc

Điều trị tùy thuộc vào nguyên nhân, mức độ tổn thương và kế hoạch sinh sản của bệnh nhân. Việc theo dõi qua siêu âm định kỳ là cần thiết để đánh giá hiệu quả và điều chỉnh điều trị kịp thời.

Tiềm năng nghiên cứu và ứng dụng lâm sàng

Nghiên cứu về nội mạc tử cung đang mở ra nhiều hướng tiếp cận mới trong điều trị vô sinh và tái tạo mô. Một số hướng đi nổi bật:

• Tế bào gốc nội mạc: Các nghiên cứu cho thấy nội mạc chứa quần thể tế bào gốc có khả năng tái tạo và biệt hóa. Ứng dụng trong phục hồi nội mạc mỏng hoặc sẹo tử cung.
• Xét nghiệm phân tử: Nghiên cứu biểu hiện gen và protein đặc hiệu giúp xác định "thời điểm vàng" cho làm tổ (implantation window). Tham khảo Frontiers in Cell and Developmental Biology.
• Điều chỉnh miễn dịch nội mạc: Sự mất cân bằng cytokine có thể cản trở làm tổ. Điều trị bằng thuốc ức chế miễn dịch đang được thử nghiệm.

Việc hiểu rõ hơn về cơ chế sinh học của nội mạc sẽ đóng vai trò thiết yếu trong việc cá nhân hóa điều trị hỗ trợ sinh sản, tăng tỷ lệ làm tổ và giảm thất bại IVF.

Tài liệu tham khảo

1. American College of Obstetricians and Gynecologists. (2021). Endometrial Cancer. acog.org
2. Gargett, C. E., et al. (2020). Endometrial stem/progenitor cells: the first 10 years. Human Reproduction Update, 26(3), 318–336. doi.org
3. Centers for Disease Control and Prevention. (2023). Endometriosis. cdc.gov
4. National Institutes of Health. (2022). Uterine Conditions. nichd.nih.gov
5. Salamonsen, L. A., et al. (2016). Endometrial function: A moving target. Best Practice & Research Clinical Obstetrics & Gynaecology, 34, 1–14.
6. Simon, C. et al. (2020). Personalized embryo transfer based on the endometrial receptivity analysis (ERA). Journal of Clinical Medicine, 9(5), 1539.